Pokrój kryształów i formy skupień minerałów

            Każda naturalna substancja mineralna aby mogła być uznana za minerał musi w pierwszym rzędzie mieć uporządkowaną strukturę wewnętrzną umożliwiającą jej utworzenie w sprzyjających warunkach fizykochemicznych własnych kryształów. Naturalne substancje nie posiadające uporządkowanej struktury wewnętrznej (amorficzne) nazywamy mineraloidami.

            Kryształami nazywamy ciała stałe o geometrycznej postaci zewnętrznej ograniczonej naturalnymi płaskimi ścianami. Narastają one z różną szybkością w różnych kierunkach, w związku z czym tworzone przez nie bryły bryły nie muszą być regularnymi wielościanami. Wygląd zewnętrzny kryształów uwzględniający wzajemne proporcje, wielkości i wykształcenia ich ścian nazywamy pokrojem.

            Pokrój jest ważną cechą morfologiczną kryształów. Niektóre minerały zawdzięczają mu nawet swoje nazwy na przykład aktynolit (aktis = promień i lithos = kamień), anataz (z greki Anatasis = wydłużony), sanidyn (sanis = płytka i idos = widzieć), skapolity (skapos = pręt i lithos = kamień) czy staurolit (stauros = krzyż). Pokrój określa ogólny przestrzenny wygląd pojedynczego kryształu w trzech wymiarach a, b i c.
Ze względu na wzajemny stosunek do siebie tych trzech wymiarów wyróżnimy następujące rodzaje pokroju: izometryczny, tabliczkowy i słupowy.

Pokrój izometryczny cechuje zależność a≈b≈c. Występuje on w kryształach mających identyczne lub zbliżone wymiary we wszystkich trzech kierunkach. Jest charakterystyczny m. in. dla diamentu, fluorytu, galeny, magnetytu, pirytu, sfalerytu i spinelu.

Pokrój tabliczkowy cechuje zależność a≠b≠c. Występuje on w kryształach mających różne wymiary we wszystkich trzech kierunkach. Jest charakterystyczny m. in. dla gipsu. W skrajnych przypadkach kryształy o tym pokroju mogą mieć tak bardzo wydłużony trzeci wymiar że przyjmują kształt listewek (pokrój listewkowy).

- pokrój listewkowy - odmiana pokroju tabliczkowego. W kryształach o tym pokroju jeden z wymiarów wyraźnie przeważa nad pozostałymi. Jest charakterystyczny dla niektórych plagioklazów.

Pokrój płytkowy cechuje zależność a≈b>c. Występuje w kryształach mających podobne wymiary w dwóch kierunkach i wyraźnie krótszy w trzecim. Jest charakterystyczny m. in. dla barytu. W skrajnych przypadkach kryształy o tym pokroju mogą mieć tak bardzo skrócony trzeci wymiar że przyjmują kształt blaszek (pokrój blaszkowy) lub łusek (pokrój łuskowy).

- pokrój blaszkowy - odmiana pokroju płytkowego. Jest charakterystyczny dla muskowitu.

- pokrój łuseczkowy - odmiana pokroju płytkowego. jest charakterystyczny dla molibdenitu.

Pokrój słupkowy cechuje zależność a≈b<c. Występuje w kryształach mających podobne wymiary w dwóch kierunkach i wyraźnie wydłuży w trzecim. Jest charakterystyczny przede wszystkim dla amfiboli (aktynolit, arfvedsonit, pargasyt i inne).

- pokrój beczułkowy - forma pośrednia pomiędzy pokrojem izometrycznym i słupkowym Jest charakterystyczny dla niektórych kryształów korundu i piromorfitu.

W skrajnych przypadkach kryształy o pokroju słupkowym mogą mieć tak bardzo wydłużony trzeci wymiar że przyjmują kształt pręcików (pokrój pręcikowy), igiełek (pokrój igiełkowy), włókien (pokrój włóknisty) a nawet włosków (np. boulangeryt i rutyl).

- pręcikowy - odmiana pokroju słupkowego. Jest charakterystyczny dla niektórych kryształów antymonitu, gipsu i turmalinów (elbait, schörl).

- igiełkowy - odmiana pokroju słupkowego. Jest charakterystyczny niektórych dla kryształów antymonitu.

- włóknisty - odmiana pokroju słupkowego. Jest charakterystyczny dla azbestów.

UWAGA!!! Kryształy tego samego minerału mogą mieć różne pokroje. Szczególnie dotyczy to minerałów krystalizujących w postaci słupów lub tabliczek. Na przykład antymonit poza słupowymi tworzy również kryształy o pokroju, pręcikowym i igiełkowym. Z kolei hematyt może występować zarówno w postaci płytek jak i blaszek. Różne pokroje wykazują również minerały izometryczne. Na przykład piryt w pewnych warunkach tworzy kryształy sześcienne, w innych dwunastościenne. a wyjątkowo także ośmiościenne.

            Pojedyncze kryształy są najdoskonalszą postacią osobniczego występowania minerałów. Postacie idealnie wykształcone spotyka się jednak niezwykle rzadko. Ogólnie panuje zasada że czym większy kryształ tym jest bardziej nieprawidłowy. Dobrze rozwinięte ściany mają tylko kryształy narastające swobodnie w pustkach skalnych np. na ścianach jaskiń (kalcyt), szczelin skalnych w skałach osadowych i metamorficznych oraz żyłach mineralnych (kwarc) oraz kawern w skałach magmowych (skalenie i zeolity). Tworzą się również w miękkim i plastycznym otoczeniu, np. w ile (gips). Zwykle jednak kryształy mają nieprawidłowo wykształcone ściany. Dzieje się tak ponieważ istotny wpływ na ostateczny ich wygląd mają różnorakie czynniki zewnętrzne takie jak temperatura, ciśnienie, tempo wzrostu i charakter środowiska. Nawet niewielkie zmiany parametrów tych czynników mogą skutkować tworzeniem się nietypowych tworów, wyglądem znacznie odbiegających od prawidłowego kształtu. Jedyną stałą wielkością dla wszystkich kryształów o tym samym pokroju są kąty dwuścienne między analogicznymi ścianami. Biorąc pod uwagę prawidłowość wykształcenia kryształy dzielimy na:

- idiomorficzne (euhedralne) - posiadają prawidłowo wykształcone postacie.

- hipidiomorficzne (subeuhedralne) - posiadają tylko częściowo prawidłowo wykształcone postacie.

- ksenomorficzne (obcokształtne) - są zdeformowane w skutek ograniczonej swobody wzrostu.

Prawidłowo wykształcone kryształy mogą tworzyć bliźniaki i pseudomorfozy lub występować w postaci szczotek krystalicznych.

.

            Bliźniaki - są prawidłowymi zrostami dwóch lub większej ilości kryształów (bliźniaki wielokrotne), zgodnie z tzw. prawami bliźniaczymi. Najbardziej charakterystyczne z nich tworzy m. in. gips, kasyteryt, ortoklaz, rutyl i staurolit. W kryształach zbliźniaczonych dość często występują kąty wklęsłe (wewnętrzne większe niż 180⁰). Obserwuje się je m. in. we fluorycie, gipsie i kasyterycie. Powstanie kryształów bliźniaczych powoduje niekiedy pseudosymetrię. Dzieje się tak gdy postacie o niższej symetrii zrastają się w taki sposób że tworzą kryształy o pozornie wyższej symetrii. Na przykład rombowy aragonit często daje słupy o pozornej symetrii heksagonalnej. Zbliźniaczone kryształy rzadko mają gładkie i równe ściany. Znaczniej częściej są one pokryte różnego rodzaju nierównościami i prążkami (tzw. prążkowanie bliźniacze). Prążkowanie pewnych minerałów np. kwarcu, pirytu czy turmalinów jest tak typowe że może służyć jako ważna wskazówka identyfikacyjna. Prawidłowe zrosty kryształów różnego rodzaju nazywamy epitaksją.

.

            Pseudomorfozy (kryształy fałszywe) są skupieniami minerału wtórnego zachowującymi kształt kryształów minerału pierwotnego. Stanowią one ważne świadectwo przeobrażeń np. goethytu po pirycie, gipsu po kalcycie czy cerusytu po anglezycie. W zależności od rodzaju tych przeobrażeń wyróżniamy: paramorfozy i perymorfozy.
- paramorfozy - tworzą się gdy proces zastępowania następuje od wnętrz na zewnątrz. Na zewnątrz kryształ zachowuje pierwotny skład chemiczny i pokrój, wewnątrz natomiast jego skład i struktura są już zupełnie inne.

- perymorfozy - tworzą się gdy proces zastępowania następuje od zewnątrz do wewnątrz. Na zewnątrz kryształ całkowicie zmienia skład chemiczny ale zachowuje swój pierwotny pokrój. Wewnątrz natomiast zwykle zawiera jeszcze relikty pierwotnego minerału.

.

            Szczotki krystaliczne - są nieprawidłowymi skupieniami różnej wielkości kryształów narosłych blisko siebie na wspólnym podłożu. Tworzą się na ścianach szczelin, kawern i jaskiń oraz wewnątrz konkrecji.

- druzy - odmiana szczotek krystalicznych. Są kryształami jednego lub wielu minerałów narosłymi na ścianach nieregularnej kawerny skalnej. Tworzy je m. in. kwarc, skalenie i zeolity.

            Minerały krystalizujące w ograniczonej przestrzeni mają najczęściej zbyt mało miejsca aby utworzyć odosobnione kryształy. Rosnąc stykają się i łączą tworząc różnej wielkości nieregularne skupienia (agregaty). Niektóre skupienia mineralne są tak charakterystyczne że stanowią ważną cechę diagnostyczną przy rozpoznawaniu minerałów. Często również wskazują na warunki jakie panowały w trakcie ich tworzenia. Mogą one być jednorodne (monomineralne) lub niejednorodne (utworzone przez różne minerały). Skupienia mineralne o dużej objętości nazywamy skałami. Wyróżnia się następujące rodzaje skupień: szkieletowe, krystaliczne, ziarniste, sferolitowe, naciekowe, nieforemne oraz konkrecje, sekrecje i naskorupienia.

.

            Skupienia szkieletowe - są nie w pełni wykształconymi formami skupień powstałymi w wyniku ograniczenia dopływu roztworów mineralnych lub ich szybkiego schłodzenia. Powoduje to nierównomierny rozwój kryształów przy czym uprzywilejowaną pozycję mają wtedy krawędzie i płaszczyzny bliźniacze.

- dendryty - odmiana skupień szkieletowych. Są krzaczasto rozgałęzionymi delikatnymi, skupieniami mineralnymi, które wyglądem przypominają mech lub liście paproci. Nazwę tą stosuje się dla dwóch różniących się genezą i formą rodzajów skupień:
a. skupienia wytrącające się z roztworów hydrotermalnych. Tworzą je narastające gałązkowo drobne kryształy metali rodzimych oraz niektórych kruszców. Są charakterystyczne m. in.  dla srebra rodzimego i złota rodzimego oraz rammelbergitu.
b. skupienia wytrącające się ze zmineralizowanych wód juwenilnych. Rozwijają się wydłuż włoskowatych szczelinek w formach kształtem przypominających mech, rzadko wzory geometryczne. Szczególnie dobrze są one widoczne na powierzchniach drobnoziarnistych i jasnych skał takich jak wapienie, dolomity, marmury i magnezyty. Skupienia takie tworzy m. in. goethyt, piroluzyt, romanechit, wad oraz limonity.

- skupienia krzewiaste - są charakterystyczne dla białego aragonitu spotykanego w niektórych złożach syderytu. Potocznie zwie się je „kwiatem żelaza”.

- skupienia drutowe - są to pojedyncze druciki lub ich luźne przerosty. Tworzy je m. in. miedź rodzima.

.

            Skupienia krystaliczne - stanowią nagromadzenie ściśle do siebie przylegających, często zbliźniaczonych osobników krystalicznych o w miarę prawidłowych zarysach. Wielkość poszczególnych kryształów może być różna. Powstają gdy minerały w czasie swojego wzrostu mają na tyle dużo wolnej przestrzeni że wzajemnie sobie nie przeszkadzają. Skupienia takie są charakterystyczne m. in. dla minerałów żyłowych. W zależności od wielkości poszczególnych osobników wyróżnia się:
- skupienia wielko-krystaliczne o wielkości osobników ponad 20 mm.
- skupienia grubokrystaliczne o wielkości osobników 25-5 mm.
- skupienia średnio-krystaliczne o wielkości osobników 5-2 mm.
- skupienia drobnokrystaliczne o wielkości osobników 2-0,2 mm.
- skupienia skrytokrystaliczne o wielkości osobników poniżej 0,2 mm.
Ze względu na postać poszczególnych osobników wyróżnia się skupienia: słupkowe, tabliczkowe i płytkowe.

.

            Skupienia słupkowe - stanowią nagromadzenie osobników wykształconych w postaci wydłużonych słupków. W skrajnych przypadkach osobniki te mogą przyjmować kształt pręcików (skupienia pręcikowe), igiełek (skupienia igiełkowe) i włókien (skupienia włókniste). Skupienia takie twory m. in. aragonit, kwarc i turmaliy.

- skupienia pręcikowe - odmiana skupień słupkowych od których różni się większym wydłużeniem osobników. Tworzy je m. in. antymonit, epidot, turmaliy i wollastonit.

- skupienia igiełkowe - odmiana skupień słupowych. Poszczególne osobniki są tu tak dalece wydłużone że wymiary poprzeczne stanowią tylko nikły ułamek ich długości. Skupienia takie tworzy m. in. aktynolit, natrolit, scolecyt, turmaliy i wavellit.

- skupienia promieniste - odmiana skupień igiełkowych lub pręcikowych. Składają się z wydłużonych osobników układających się promieniście wokół wspólnego środka. Skupienia takie tworzy m. in. aktynolit, wavellit oraz egiryn i turmaliy (tzw. słońca egirynowe i turmalinowe).

- skupienia wachlarzowe - odmiana skupień igiełkowych. Składają się z wydłużonych osobników układających się wachlarzowo. Skupienia takie tworzy m. in. wavellit.

- skupienia snopkowe - odmiana skupień igiełkowych. Stanowią nagromadzenie wydłużonych osobników ułożonych równoległe ale zwężających się w środku na kształt snopków. Można je traktować jako formę pośrednia pomiędzy skupieniami igiełkowymi i promienistymi lub kulistymi. Tworzy je m. in. sillimanit i stilbit.

- skupienia włókniste - odmiana skupień igiełkowych. Różni się jednak równoległym ułożeniem osobników. Skupienia takie tworzy m. in. chryzotyl, sepiolit, sillimanit, ulexyt i azbesty. Są one również typową formą dla niektórych minerałów krystalizujących w szczelinach skalnych m. in. gipsu, halitu i kalcytu i bywają uznawane za ich cechę charakterystyczną. Ze staropolska skupienia takie nazywa się szpakiem (np. szpak gipsowy, solny lub kalcytowy.

- skupienia spilśnione - odmiana skupień włóknistych. Stanowią nagromadzenie splątanych ze sobą włóknistych osobników niektórych minerałów.  Skupienia takie tworzy m. in. tremolit w nefrycie.

.

            Skupienia tabliczkowe - stanowią nagromadzenie osobników wykształconych w postaci tabliczek. W skrajnych przypadkach osobniki te mogą przyjmować kształt listewek (skupienia listewkowe). Skupienia takie tworzy m. in. baryt.

- skupienia listewkowe - odmiana skupień tabliczkowych od których różnią się  większym wydłużeniem osobników w jednym kierunku. Tworzą je m. in. niektóre plagioklazy i wollastonit.

.

            Skupienia płytkowe - są podobne do skupień tabliczkowych. Stanowią nagromadzenie krystalicznych osobników wykształconych w postaci płytek. W skrajnych przypadkach osobniki te mogą przyjmować kształt blaszek (skupienia blaszkowe) lub łusek (skupienia łuseczkowe). Skupienia takie tworzą m. in. chloryty i miki.

- skupienia blaszkowe - odmiana skupień płytkowych. Stanowią nagromadzenie blaszek rozwinięte według dwuścianu (najczęściej podstawowego). Skupienia takie tworzą m. in. chloryty i miki.

- skupienia łuseczkowe - odmiana skupień płytkowych. Stanowią nagromadzenie powyginanych cienkich i płaskich osobników krystalicznych. Skupienia takie tworzą m. in. chloryty, serycyt, talk i wermikulit.

- skupienia rozetowe - odmiana skupień płytkowych.  Promieniste skupienia kilku dość grubych osobników aragonitu, barytu (barytowa róża pustyni), gipsu (róża pustyni) lub hematytu (róża żelazna).

.

            Skupienia ziarniste - stanowią nagromadzenie widocznych gołym okiem ściśle do siebie przylegających, a często również wzajemnie zazębiających się ziaren o przypadkowych zarysach. Wielkość i kształt poszczególnych ziaren mogą być różne. Powstają gdy minerały w czasie swojego wzrostu wzajemnie sobie przeszkadzają, co powoduje że nie wykształcają prawidłowych kryształów. Skupienia takie są charakterystyczne dla większości minerałów skałotwórczych. W zależności od wielkości ziaren wyróżnia się:
- skupienia wielko-ziarniste o wielkości ziaren ponad 20 mm.
- skupienia gruboziarniste o wielkości ziaren 25-5 mm.
- skupienia średnioziarniste o wielkości ziaren 5-2 mm.
- skupienia drobnoziarniste o wielkości ziaren 2-0,2 mm.

- skupienia zbite - odmiana skupień ziarnistych. Składają się z tak małych ziaren (poniżej 0,2 mm) że określane bywają jako bezpostaciowe (amorficzne). Zwykle stwierdzenie takie jest nieuprawnione gdyż poszczególne osobniki mimo że są makroskopowo niedostrzegalne to jednak mają budowę krystaliczną. Skupienia takie tworzą m. in. minerały kruszcowe, chalcedon i talk (steatyt).

- skupienia ziemiste - odmiana skupień ziarnistych. Są zbliżone do skupień zbitych ale znacznie miększe i słabą zwięzłe  (dają się rozcierać w palcach). Skupienia takie tworzą m. in. czernie manganowe, grafit i kaolin.

.

            Skupienia sferolitowe - stanowią formę przejściową pomiędzy typowymi skupieniami krystalicznymi i ziarnistymi. Są podobne do skupień promienistych ale różnią się od  nich koncentrycznym ułożeniem igiełkowych a niekiedy również nieco grubszych osobników. Skupienia takie tworzą m. in. aragonit, goethyt, kalcyt, markasyt, piryt, sfaleryt, syderyt i wurtzyt.

.

            Skupienia naciekowe - powstają z krążących w skałach roztworów wodnych w wyniku ich odparowania w kawernach i szczelinach. Mają budowę skorupową zwykle o gładkiej powierzchni i szklistym połysku. Są zbudowane z rozchodzących się równolegle lub promieniście włókien ułożonych prostopadle do powierzchni skorupy. Kształt skupień naciekowych jest bardzo różnorodny. Niektóre skupienia naciekowe wyglądem przypominają grona (skupienia groniaste), nerki (skupienia nerkowe) lub półkule (skupienia kuliste). Najbardziej charakterystyczne są  jednak formy tworzące się w jaskiniach. Wyróżnia się w śród nich:
- stalaktyty - są narosłymi warstwowo soplowatymi skupieniami wiszącymi ze stropu kawerny.
- stalagmity - są odpowiednikami stalaktytów, narastającymi od spągu w górę.
- stalagnaty (słupy naciekowe) - powstają z połączenia stalaktytu i stalagmitu w jedną całość.
Skupienia tego typu tworzy m. in. aragonit, chalcedon, chryzokola, goethyt, hematyt, kalcyt, markasyt, malachit, opal, romanechit, sfaleryt, siarka rodzima i wurtzyt.

- skupienia groniaste - odmiana skupień naciekowych wyglądem przypominająca powierzchnię kiści winogron. Tworzy je apatyty, hemimorfit, magnezyt, malachit, markasyt, romanechit i sfaleryt (blenda cynkowa).

- skupienia nerkowe - odmiana skupień naciekowych wyglądem przypominająca powierzchnię nerki. Tworzy je hydrocynkit, malachit i sfaleryt (blenda cynkowa).

- skupienia kuliste - odmiana skupień naciekowych z wyglądu przypominająca skupienia groniaste ale o bardziej kulistych kształtach gron. Tworzy je goethyt, hematyt i hollandyt.

.

            Konkrecje - są luźno rozmieszczonymi w niektórych typach skał osadowych skupieniami mineralnymi. Powstają w wyniku koncentrycznego narastania wokół jakiegoś ośrodka (fragment muszli, kości lub zęba rybiego itp.). Mają dowolne najczęściej jednak owalne, kuliste lub bochenkowate kształty. Wewnątrz mogą być zbite na przykład o budowie współśrodkowo-warstwowej  lub krystaliczne na przykład o budowie promienistej. Skupienia tego typu tworzą fosforyty, kalcyt (kukiełki lessowe) markasyt lub piryt, tlenki manganu (konkrecje manganowe) i syderyt (sferosyderyty, septarie).

- skupienia oolitowe (oolity, ikrowce) - stanowią nagromadzeniem małych (wielkości do 2 mm) owalnych konkrecji  zwanych ooidami. Ooidy powstają w wyniku szybkiego wytrącania się substancji mineralnych (aragonit, goethyt, hematyt, kalcyt, limonity, syderyt, szamozyt, a także iły i krzemionka) w ruchliwym środowisku wodnym. Mają postać otoczek o budowie  koncentryczno-promienistej osadzonych wokół jakiegoś ośrodka (ziarnka piasku, kryształku minerału odłamku skorupki muszli czy komórki bakterii) w zbiornikach wodnych lub jaskiniach (perły jaskiniowe).  Zbudowane są przeważnie z węglanu wapnia, rzadziej krzemianowych lub węglanowych minerałów żelazowych. Typowym przykładem skupień oolitowych są wapienie oolitowe, oolity szamozytowe i oolitowe rudy żelaza.

- skupienia pizolitowe (pizolity, grochowce) - są podobne do skupień oolitowych ale stanowią nagromadzenie większych (powyżej 2 mm) owalnych konkrecji zwanych pizoidami.  Mają budowę koncentryczną lub koncentryczno-promienistą. Powstają w wyniku wytrącania się aragonitu, boksytów, goethytu, hematytu, hydrargilitu, kalcytu lub limonitów.

- skupienia bobowe - odmiana skupień pizolitowych utworzone przez owalne ale zazwyczaj spłaszczone konkrecje mineralne o średnicy powyżej 1 cm. Są charakterystyczne dla limonitów.

.

            Sekrecje - są kulistymi, soczewkowatymi lub innego kształtu owalnymi skupieniami mineralnymi zazwyczaj o budowie koncentrycznej. Tworzą się głownie w pustkach skalnych pozostałych po pęcherzach gazów uwięzionych w czasie krzepnięcia skał magmowych wulkanicznych. Narastają koncentrycznie od ścianek ku środkowi próżni całkowicie wypełniając jej wnętrze. Nazwa pochodzi od nieustalonej (sekretnej) drogi, jaką roztwory mineralne dostały się do środka. Charakterystycznym  przykładem sekrecji są agaty.

- geody - są odmianą sekrecji w których narastające od ścian ku środkowi kryształy różnych minerałów nie wypełniły ich całkowicie. Tworzy je m. in. ametyst i inne odmiany kwarcu.

.

            Naskorupienia -  są krystalicznymi (igiełki, włókna), ziarnistymi lub zbitymi powłokami minerałów późniejszej generacji na wcześniej utworzonych kryształach i skupieniach mineralnych (np. pirytu na barycie) lub minerałów wtórnych na minerałach pierwotnych (np.  limonitów na kalcycie).

- wykwity - stanowią nieregularne nagromadzenia (naloty, powłoki) drobnych kryształków minerałów łatwo rozpuszczalnych w wodzie na powierzchniach i w spękaniach skał oraz na powierzchni luźnych osadów. Kryształki te mają zazwyczaj pokrój włóknisty lub igiełkowy. Powstają w wyniku odparowania wody  na obszarach pustynnych lub w czasie upalnych dni. Mogą być również  produktami ekshalacji wulkanicznych. Skupienia tego typu tworzą m. in. minerały solne (np. włókniste wykwity halitu), ałun, epsomit, gips i salmiak.

- naloty - są cienkimi ziemistymi powłokami powstającymi na wcześniej narosłych kryształach. Powstają w wyniku wietrzenia minerałów pierwotnych. Dzięki charakterystycznym barwom stanowią ważny wskaźnik obecności określonych metali w złożach. Dawniej były one określane starą górnicza nazwą kwiatów. Na przykład kwiatem niklu nazywano na przykład zielony annabergit, a kwiatem kobaltu czerwono-śliwkowy erytryn.

.

            Skupienia nieforemne występują wtedy gdy minerał nie ma wyraźnego wykształcenia poszczególnych osobników ani też jego skupienia nie posiadają charakterystycznego wyglądu zewnętrznego.